Hơn 800 năm hình thành và phát triển, làng nghề Sơn Đồng đã trở thành cái nôi, đạt được tinh hoa cao quý trong sản xuất đồ thờ thủ công mỹ nghệ. Nơi đây được ví như “thiên đường” đồ thờ cúng, hội tụ hàng trăm nghệ nhân có thâm niên trong việc trạm khắc thủ công mỹ nghệ.
Làng nghề Sơn Đồng được mệnh danh “thiên đường” đồ cúng
Làng nghề Sơn Đồng thuộc huyện Hoài Đức, Hà Nội. Vị trí làng nghề cách trung tâm Hà Nội 20km. Từ trung tâm thủ đô, đi ngược về hướng Tây theo con đường Nguyễn Thái Học – Kim Mã – Cầu Giấy – Hồ Tùng Mậu, dọc theo quốc lộ 32, rồi từ ngã tư thị trấn Trạm Trôi đi vào khoảng gần 2km là du khách đã đặt chân tới làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng hơn 800 năm hình thành.
Làng nghề Sơn Đồng được ví như “thiên đường” về đồ thờ cúng hay chạm khắc thủ công mỹ nghệ. Làng nghề Sơn Đồng hiện có 250 hộ dân, trong đó có hơn 80% làm việc và sinh sống bằng nghề này. Làng có hơn 1000 thợ lành nghề và nhiều nghệ nhân giỏi. Người làng nghề Sơn Đồng rất tài nghệ trong nghề sơn, tạc và tạo ra những bức tượng hoàn hảo như tượng Đức Thánh Trần, Văn Thù Bồ Tát, Tam Thế Phật, Phật bà nghìn tay nghìn mắt, Phật Thích Ca, Phật A di đà, tượng ông Thiện, ông Ác, tượng La Hán, Kiệu bát cống, ô sa, cửa võng… và rất nhiều đồ thờ thủ công mỹ nghệ nổi tiếng cả nước. Không chỉ vậy, các vật thể kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long – Hà Nội đều ghi dấu ấn của những đôi bàn tay khéo léo, tài hoa của nghệ nhân Sơn Đồng tham gia. Điển hình như các di tích lịch sử Văn miếu Quốc Tử Giám, cầu Thê Húc, Khuê Văn Các, chùa Một Cột, đền Ngọc Sơn…
Vào thời bao cấp và kháng chiến chống Mỹ, làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng đã từng bị mai một. Vào năm 1983, các nghệ nhân Nguyễn Đức Cường và Nguyễn Chí Dậu khôi phục. Sau đó, đào tạo ra những lớp kế thừa mới, họ đều trở thành những nghệ nhân và thợ lành nghề giỏi. Nhằm bảo tồn và phát huy nghề truyền thống, làng nghề vẫn theo phong tục cha truyền con nối.
Sự tài tình và khéo léo của những nghệ nhân làng nghề Sơn Đồng, sản phẩm được tạo ra vô cùng tinh xảo và đẹp mắt. Sản phẩm pho tượng trở nên có hồn và sống động vô cùng tài hoa của các nghệ nhân. Không chỉ vậy, tài năng của những nghệ nhân và thợ lành nghề nơi đây. Còn được thể hiện khi du khách và khách hàng muốn làm bất cứ pho tượng nào. Những người thợ nơi đây đều làm được mà không cần mẫu có sẵn. Sản phẩm làng nghề Sơn Đồng hiện nay chiếm khoảng 50% trên toàn thị trường về tượng, đồ cúng sơn son thếp vàng, thếp bạc phủ màu hoàng kim, phục vụ mảng đời sống văn hoá tâm linh, tín ngưỡng của người dân. Ngoài ra, các sản phẩm của Sơn Đồng còn được rất nhiều khách hàng quốc tế đặt hàng và xuất khẩu ra nước ngoài rất nhiều.
Về quy trình chế tác
Bên cạnh quy trình chung cha ông truyền lại, mỗi nghệ nhân lại có bí truyền hay thủ pháp riêng biệt. Khâu đầu tiên nhưng quan trọng là khâu chọn gỗ. Gỗ mít chính là nguyên liệu tốt nhất để đục tượng. Nhờ những đặc tính mềm, dẻo, thớ dặm, bền, ít nứt, dễ gọt. Gỗ mít còn được lựa chọn mua về từ các tỉnh như Thanh Hóa, Nghệ An, Thái Nguyên, Phú Thọ… Sau đó những khúc gỗ sẽ được loại bỏ hết phần giác và giữ lại phần lõi để tạc. Tiếp đến phần gỗ được cắt theo khối hình tượng. Phần tạc đầu tiên là đầu và mặt tượng. Những khối mũi, trán, mũi, môi, tai… sẽ được đục tiếp theo.
Tiếp đó, người thợ sẽ phác thảo lấy hình dáng chung từ đầu đến cuối. Người thợ sẽ đục vào từng bộ phận chi tiết nhỏ. Đây chính là khâu quan trọng nhất đòi hỏi sự tỉ mỉ và khéo léo, tập trung của người thợ. Sau khi các bộ phận chi tiết được đúc hoàn chỉnh là đến khâu gọt, rồi đánh nhẵn.
Khâu quan trọng tiếp theo là sơn tượng. Kỹ thuật sơn tượng cũng rất kỳ công và tỉ mỉ như nghệ thuật sơn mài. Đầu tiên người thợ sẽ trộn đất phù sa, bó bằng sơn sống và sơn thí để hòm tượng. Sau mỗi công đoạn này, tượng được mài bằng đá và nước. Việc này được thực hiện cho đến khi mặt nước phẳng, nhẵn và mọng. Sau đó, một lớp sơn cầm thếp sẽ được sơn phủ lên. Tiếp theo là đợi cho sơn cầm thép sê tới khi nào mà sờ tay thấy còn hơi dính thì người thợ sẽ dán bạc hoặc dán vàng quỳ tùy theo yêu cầu của khách.
Thương hiệu “làng nghề Sơn Đồng”
Sau gần một thiên niên kỷ hình thành và phát triển, làng nghề Sơn Đồng giờ đây đã vang danh khắp miền tổ quốc và trên nhiều quốc gia trên thế giới. Sản phẩm được tạo ra vô cùng sắc sảo và sinh động. Gần như trong các chùa chiền, nhà thờ, nhà cúng lớn nhỏ đều có những pho tượng hay đồ thờ cúng, trạm trổ, sơn son thếp bạc do nghệ nhân làng nghề Sơn Đồng tạo ra.
Nhằm kế thừa truyền thống cha ông để lại, các lớp thợ trẻ cũng không ngừng mày mò, sáng tạo đổi mới sao cho phù hợp với nhu cầu của khách hàng. Những lớp thợ trẻ ngày nay không những kế thừa nét tài hoa mà còn năng động hơn trong sự biến đổi của thị trường. Nhờ vậy thương hiệu “làng nghệ Mỹ nghệ Sơn Đồng” ngày càng phát triển mạnh mẽ và rộng lớn.
Thật vậy, làng nghề Sơn Đồng giờ đây không đơn thuần là làng nghề mà còn là biểu tượng, nét đẹp văn hóa đất nước. Nơi đây trở thành nơi tham quan, du lịch hấp dẫn cho du khách trong và ngoài nước.
Vào ngày 10/06/2002, Chủ tịch UBND xã Sơn Đồng ra Quyết định số 20/QĐ-UB thành lập Hiệp hội Làng nghề Mỹ nghệ Sơn Đồng. Thêm vào đó, làng nghề mỹ nghệ Sơn Đồng đã triển khai thủ tục đăng ký nhãn hiệu tập thể nghề điêu khắc, tạc tượng, đồ thờ sơn son thiếp vàng, bạc Sơn Đồng. Tháng 9/2015, Cục Sở hữu trí tuệ – Bộ Khoa học Công nghệ đã ra quyết định cấp giấy chứng nhận đăng ký nhãn cho Hội làng nghề mỹ nghệ xã Sơn Đồng quản lý và sử dụng Nhãn hiệu 20 nhóm sản phẩm làm từ gỗ sơn son thếp vàng, thếp bạc.
(Như Ngọc)